علت بیماری صرع چیست؟

صرع یک اختلال شناخته‌شده از روزگاران قدیم است و قدمت آن به عصرحجر برمی‌گردد. یونانیان باستان به این بیماری به عنوان یک بیماری مقدس نگاه می‌کردند. آنان معتقد بودند این تجلی یکی از خدایان است که می‌تواند سبب سقوط بیمار روی زمین و تکان‌های شدید وی شود و بعد، قبل از مرگ کامل بیمار، مجددا وی را زنده کند.بقراط اولین کسی بود که با این نظریه مخالفت کرد. این پزشک یونانی در حدود ۲۴۵۰ سال قبل معتقد بود صرع یک بیماری با منشاء اختلال مغزی است.

طی ۲۰۰۰ سال بعد، نظریه‌های خرافی دیگری هم در مورد علت این بیماری شکل گرفت. در نگرش اول، اعتقاد بر این بود که این بیماری به علت نفوذ ارواح خبیث و شیطانی به بدن افراد بروز می‌کند. به همین دلیل برای بیرون راندن ارواح خبیث از جسم بیماران سعی می‌کردند به روش‌های خشونت‌باری متوسل شوند که بسیاری از مواقع باعث صدمات جسمی و حتی مرگ بیمار می‌شد.

در نگرش دوم که جالینوس از مدافعان آن بود، تصور می‌شد که به دلیل بروز لخته و آماس در عروق دست یا پا، این بیماری شروع می‌شود.

به همین دلیل دست یا پای بیماران را در هنگام حمله محکم می‌بستند تا جریان خون آن قطع شود و بیمار بهبود یابد. حتی گاهی اوقات، یکی از اندام‌های بیمار را که تشنج از آنجا شروع می‌شد قطع می‌کردند. اگر حمله تشنجی از یک اندام شروع نمی‌شد، جمجمه بیمار را می‌شکافتند و سعی می‌کردند تا لخته را خارج کنند.

تا حدود ۱۰۰ سال پیش، درمان‌های گوناگونی که برای بیماری صرع معــرفی می‌شدند هیچ کدام موثرنبودند و بیشتر جنبه خرافی داشتند و خرافات باعث شده بود تا واقعیات و حقایق هویدا نشود.

مغز به عنوان جایگاه صرع
مغز از میلیاردها سلول عصبی به نام نورون تشکیل شده است. عمل نورون‌ها انتقال پیام های عصبی به نورون‌های دیگر است. این پیام‌ها از طریق ناقل‌های شیمیایی به نام نوروترانسمیتر(NEUROTRANSMITTER) به نورون‌های بعدی منتقل می‌شوند.

وقوع هرگونه حمله تشنجی، ناشی از انتقال ناگهانی تعداد بسیار زیادی از پیام‌های عصبی در مغز است که در حالت عادی نباید این پیام‌ها از مغز ساطع شوند. در ضمن، نباید به صورت همزمان این‌قدر پیام غیر لازم صادر شود.

این پیام‌ها می‌توانند فقط در یک قسمت از مغز تولید شوند یا تمام مغز را در برگیرند. با توجه به محل شروع پیام‌ها، نمای بالینی حمله تشنجی هم تعریف می‌شود. مثلا اگر از نورون‌های ناحیه حرکتی مغز شروع شوند، ممکن است حمله به صورت تکان‌های اندام شروع شود. علت دقیق شروع حمله تشنجی هنوز مشخص نیست.

۱- علایم تشنج و صرع کدام است؟
شایع‌ترین علایم که از نظر بالینی قابل مشاهده است، این است که بیمار به صورت ناگهانی جیغ می ‌کشد و به روی زمین می‌ افتد و از هوش می ‌رود. دست و پاهایش سفت می ‌شود (که به این مراحل تونیک گفته می ‌شود) و بعد از چند ثانیه (۲۰الی ۳۰ ثانیه) شروع به دست و پا زدن می‌ کند. سپس به حالت اغما(بیهوشی) می ‌رود و به صدا‌ها جواب نمی ‌دهد.

در فاز پس از حمله، بیمار به هوش می آید و تا یک روز سردرد و حالت کوفتگی، خواب‌آلودگی و بی ‌حالی دارد. بعد از دو روز این حالت‌ها برطرف می ‌شوند. البته نمونه ی ذکر شده فقط یک نوع از انواع صرع و تشنج می‌ باشد.

در حالت دوم بیمار موقع تشنج حالت‌های دل درد، بی حوصلگی، اضطراب بدون دلیل، درد پا و علایم پیش درآمد تشنج را دارد. اگر این حالات‌ بدون دلایل خاصی اتفاق بیافتد، بهتر است بیمار با پزشک مشورت کند، چون ممکن است نشانه‌ای از یک حمله ی صرع قریب‌الوقوع باشد.

از علایم دیگر در کودکان، افت تحصیلی و مشکل تحصیلی، به خصوص در درس املا می‌ باشد. معلم همیشه شکایت دارد که کودک به یک جا خیره می ‌شود و به نقطه خاصی می ‌نگرد. به این حالت، حالت عدم حضور گفته می ‌شود و به نظر می ‌رسد کودک فکرش در جای دیگری است. در این حالت هوشیاری برای مدت کمی از بین می ‌رود. این مدت به حدی کوتاه است که ممکن است بیمار دوچرخه سواری هم بکند و پا هم بزند، ولی این اختلال هوشیاری (در حد ۳- ۲ ثانیه) را هم داشته باشد و یا در حین نوشتن املا ممکن است در طول یک جمله چندین کلمه را جا بیاندازند. این نوع تشنج خوش ‌خیم می‌ باشد و اگر زود درمان شود، بهبود خواهد یافت.

از علایم دیگر تشنج در کودکان، افت تحصیلی، به خصوص در درس املا می‌ باشد. معلم همیشه شکایت دارد که کودک به یک جا خیره می ‌شود و یا در حین نوشتن املا ممکن است در طول یک جمله چندین کلمه را جا بیاندازند.

از علایم دیگر تشنج، علایم موضعی مانند اینکه یک دست در کنترل فرد نباشد، گزگز شدن و مورمور شدن ناگهانی یک طرف بدن، تغییر خلق به صورت گذرا (که یک انسان با شخصیت با حالت روحی پایدار ممکن است به مدت ۶- ۵ دقیقه دچار حالت گذرای موقت عجیب باشد) و بعضی از اختلالات رفتاری و رفتارهای نامناسب که با شخصیت فرد جور در نمی ‌آید، که این‌ها باید بررسی شوند.

۲- شایع‌ترین نوع تشنج کدام است؟
شایع‌ترین نوع تشنج، تشنج روانی- حرکتی و یا تشنج لُب گیج‌گاهی می ‌باشد (عنوان می‌ شود که داستایوفسکی نویسنده ی مشهور هم این نوع تشنج را داشته است). این نوع تشنج به ‌صورت حملات از دست دادن ارتباط با محیط است. بیمار ممکن است رفتاری عجیب مانند بازی با دگمه ی لباس یا بازی با انگشتان داشته باشد که به این نوع صرع، اتوماتیسم گفته می‌ شود و برای مدت ۱الی ۲دقیقه فرد متوجه چیزی نیست و دچار اختلال هوشیاری می‌ شود. اگر این نوع تشنج به تنهایی باشد معمولاً اختلالی به وجود نمی ‌آورد، ولی به طور معمول به کل مغز پخش می ‌شود و هوشیاری از بین می ‌رود و اکثراً این نوع تشنج‌ها شایع‌ترین نوع می ‌باشند. ولی چون زود تبدیل به تشنج نوع دوم می‌ شوند، تشخیص داده نمی‌ شوند و در کودکان شایع‌تر است.

لازم به ذکر است چنانچه تشنج‌ها به صورت حملات تکراری باشند، تبدیل به صرع می ‌شوند، به طوری که در ایران حدود ۶- ۵ میلیون نفر تشنج دارند و حدود ۱۰درصد از آن‌ها دچار صرع می ‌باشند.

در کل صرع بیماری درمان ‌پذیری می ‌باشد و افراد نباید هیچ نگرانی از این بابت داشته باشند.

۳- آیا این بیماران می‌ توانند ورزش کنند؟
بله، ورزش برای بیماران صرعی هیچ خطری ندارد. فقط ورزش‌های سنگین مانند کوه نوردی ، صخره نوردی را نباید انجام دهند و اگر می ‌خواهند شنا کنند، باید یک نفر همراه داشته باشند.

کودکان محدودیت زیادی برای ورزش ندارند. بیماران صرعی هیچ‌گونه محدودیتی برای شغل‌های اداری- دفتری و … ندارند، فقط باید از انجام کارهایی که دقت و هوشیاری بسیار لازم دارد (مانند خلبانی) پرهیز کنند.

آقای دکتر عسگر قربانی، متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب(استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران) پاسخگوی سئوالات زیر می باشد.

۱- راه‌های درمان تشنج و صرع کدام است؟
برای آن که بیماری صرع اثبات شود، باید ابتدا یک سری بیماری‌های مشابه شناخته شوند. یکی از بیماری‌های مشابه سنکوب می‌ باشد که خون به مقدار کافی به مغز نمی ‌رسد و به صورت گذرا در اثر دیدن مثلاً یک حادثه یا تصادف؛ یا در اثر گرمای یا سرمای زیاد، خون برای مدت کوتاهی به مغز نمی ‌رسد؛ یا به دنبال افت فشار به علت از دست دادن خون و شوک عصبی ممکن است فرد دچار سنکوب شود و بیافتد. این بیماران باید با توجه به شرح حال و معاینه، از بیماران صرعی افتراق داده شوند.

بعضی موارد در بیماری‌های قلبی یا سکته‌های مغزی که خون کافی به مغز نمی ‌رسد ممکن است کاهش هوشیاری رخ دهد که نباید با صرع اشتباه شود.

بیمارهای دیگری مانند میگرن ممکن است باعث از دست رفتن هوشیاری شود.

هم چنین کمبود مواد معدنی و تغذیه‌ای می ‌تواند سبب از دست دادن هوشیاری شود.

بعضی از ضایعات مغزی مثل عفونت‌های مغزی- تومورهای مغزی، فشار بالای جمجمه ممکن است بدون ایجاد تشنج باعث افت هوشیاری شوند، ولی گاهی اوقات این موارد خود باعث تشنج می ‌شوند.

از نوار مغز، آزمایشات اختصاصی خون، آزمایشات عمومی خون، CTS ، SCAN وMRI برای تأیید یا ردّ تشنج استفاده می ‌شود.

بعد از مشخص شدن تشنج، درمان به دو دسته ی دارویی و غیردارویی تقسیم می ‌شود.

درمان‌های غیردارویی بدین جهت دارای اهمیت زیادی می ‌باشند که شامل حذف عوامل خطرناک به خصوص برای پیش‌گیری از آسیب‌های مغزی می ‌باشد که از زمان جنینی شروع می ‌شود و شامل خودداری از مصرف دخانیات، عدم مصرف الکل، خودداری از محیط ‌های آلوده مثل رادیواکتیو می ‌باشد.

انجام ورزش و پیاده روی به ‌طور غیرمستقیم آمار تشنج‌ها را پایین می ‌آورد.

برای جلوگیری از تشنج باید فرد خواب منظم و کامل داشته باشد (بی ‌خوابی یکی از مهم ‌ترین عواملی است که باعث تشدید تشنج می ‌شود). باید به تغذیه هم ‌اهمیت زیادی داده شود و و لبنیات ، سبزیجات و پروتئین به مقدار کافی در برنامه ی غذایی بیمار گنجانده شود.

جلوگیری از چاقی و پرخوری و جلوگیری از استرس و اضطراب بسیار مهم می ‌باشد.

در درمان دارویی، با داروهای معمولی حدود ۷۰- ۶۰ درصد بیماران کنترل می‌ شوند و در درصد کمی از بیماران نیاز به درمان با چند دارو وجود دارد.

در مجموع حدود ۸۵ درصد بیماران تشنجی با یک یا چند دارو کنترل می ‌شوند و در ۲۰- ۱۵درصد موارد ممکن است با مصرف دارو به خوبی کنترل نشوند یا احتمالا بهبود نیابند. این‌ها بیمارانی هستند که آسیب‌های شدید مغزی دارند (مانند بیماران عقب‌مانده ی ذهنی یا افراد دچار ناهنجاری‌های شدید مغزی مادرزادی). البته این بیماران نیز درمان می‌ شوند.

در مجموع با درمان کامل، حدود ۹۵درصد بیماران طول عمر طبیعی دارند و ترس جامعه از این بیماری همیشه بی‌ مورد می ‌باشد.

البته درصد کمی ممکن است افراد وابسته‌ای باشند، ولی اکثر افراد با درمان دارویی یا غیردارویی در زندگی هیچ مشکلی را نخواهند داشت، چه بسا افراد به ظاهر سالم ممکن است در برخورد با مشکلات زندگی عاجز باشند ولی این افراد در زندگی خود هیچ مشکلی نداشته باشند.

داروهای ضد صرع را در خانم‌های باردار نیز می ‌توان استفاده کرد.

۲- عدم درمان به موقع این بیماری چه عواقبی ممکن است داشته باشد؟
عدم درمان به موقع باعث می ‌شود که کانون ایجاد تشنج (کانون شورشی تشنج) به صورت فونکسیون و فیزیولوژیک دچار اختلال شود و اگر درمان نشود ممکن است باعث تغییرات ساختمانی در بافت مغز گردد و نواحی دیگر مغز را نیز درگیر کند و کارکرد فکری فرد را کم کند. بنابراین درمان این بیماران الزامی است.

درمان صرع، طولانی مدت و حدود دو تا سه سال می‌ باشد و بعد از این دوره درمان کامل می‌ شود.

درصد بسیار کمی از بیماران ممکن است درمان طولانی مدت داشته باشند.این افراد، افرادی هستند که در لب گیج‌گاهی اختلال دارند یا دارای آسیب‌های مغزی بارزی‌ هستند یا مشکل مادرزادی دارند، ولی به ‌طور غالب با درمان ۳-۲ ساله به طور کامل بهبود می یابند.

۳- توصیه ی شما به این جوان ۱۴ ساله چیست؟
یکی از شایع‌ترین انواعی که می ‌تواند ارثی هم باشد به نام “صرع پرشی” جوانان گفته می ‌شود که در واقع صبح‌ها و حتی حین صبحانه خوردن اتفاق می ‌افتد. این نوع تشنج با این که خوش ‌خیم است نیاز به درمان دارد و بیش‌تر با درمان طولانی مدت درمان می ‌شود. تشنج‌های خوش ‌خیم بر روی کارآیی فکری و اجتماعی تأثیری ندارند، ولی چون به هر حال این بیماری وجود دارد باید درمان شود.

۴- توصیه ی کلی شما به این بیماران چیست؟
به طور کلی صرع بیماری درمان‌پذیر و خوش ‌خیم می ‌باشد و ترس جامعه از این بیماری کاملاً نا بجا و ناآگاهانه می ‌باشد و اکثر بیماران دچار صرع از خیلی از افراد جامعه بالاتر می باشند و تا آخر عمر ممکن است هیچ مشکلی نداشته باشند. آقایان و خانم‌های جوان مبتلا به بیماری صرع به‌ هیچ وجه نگران ازدواج و عواقب بعدی نباشند.

در مجموع چون یک بیماری خوش ‌خیم می ‌باشد، بهتر است در صورت ثابت شدن این بیماری توسط پزشک متخصص، اقدامات درمانی انجام گیرد و مطمئن باشید که درصد بسیار زیادی از این افراد (بالای ۹۵درصد) به ‌طور کامل درمان خواهند شد.

*صرع و ازدواج
وقتی یک فرد مصروع تصمیم به ازدواج می گیرد، سؤالات متفاوتی برای وی وجود دارد. از جمله این که آیا می تواند ازدواج کند یا خیر؟ آیا بیماری او به فرزندش نیز به ارث می رسد؟ و… ابتدا باید به این مسئله توجه داشته باشیم که اگر یک فرد عادی با شرایط طبیعی بچه دار شود، احتمال این که فرزندش دچار صرع شود ، حدود نیم درصد است. حال اگر مادری مبتلا به صرع باشد، به دلیل آنکه صرع ، طبیعتاً اساس ژنتیکی هم دارد، احتمال ابتلای کودک به صرع، حدود ۵ درصد است. علی رغم این مسئله باید در نظر داشت که به احتمال ۹۵ درصد ، مادر مصروع کودک سالمی را به دنیا می آورد و این شانس بسیار بالایی است.

به فردی که مبتلا به صرع است ، توصیه می شود قبل از ازدواج ، تحت مشاوره (خصوصاً
مشاوره ژنتیک ) قرار گیرد و در طی دوران بارداری حتماً تحت نظر پزشک زنان و متخصص مغز و اعصاب قرار گیرد تا بدین ترتیب هرگونه احتمال خطر برای کودک وی از بین برود. بدین ترتیب با بررسی صحیح و منطقی این مسئله ، بیماران مصروع می توانند یک زندگی و ازدواج موفق داشته و فرزندان سالمی به دنیا آورند.

برخی از انواع بیماری صرع اساس ژنتیک شناخته شده ای دارند (مانند صرع کوچک ) که ما می دانیم ممکن است به ارث برسند. ولی برخی دیگر از انواع آن اساس ژنتیک ندارند. مثلاً اگر فردی در اثر ضربه مغزی دچار بیمار صرع گردد، هیچ گونه علت ژنتیکی در این مورد وجود ندارد. یا اگر کودکی در جریان زایمان دچار مشکلاتی از قبیل نرسیدن اکسیژن به مغز شود، احتمال ابتلای وی به صرع در آینده وجود دارد. ولی چنانچه عوامل بیرونی موجب به وجود آمدن این اختلال باشد، این بیماری به فرزند به ارث نمی رسد.

خوشبختانه در صرع، مواردی که علل ژنتیک ندارند کم نیستند و در برخی از مواقع می توان گفت انواع صرع اساس ژنتیک ندارد.

ضمناً توجه به این نکته ضروری است که علی رغم اینکه این بیماری متأسفانه خوشنام نیست و افراد جامعه عقاید نادرستی در مورد آن دارند، ولی باید یاد بگیریم که آن را آگاهانه بشناسیم.

هر بیماری مزمن شرایط اجتماعی و عاطفی خاصی را ایجاد می کند که لازم است کیفیت زندگی در آن بررسی گردد.
صرع، اختلالی است که در آن تخلیه ناگهانی انرژی در مغز صورت می گیرد و می تواند با اختلالات حسی، حرکتی و رفتاری توام گردد که وقتی تخلیه امواج به صورت عمومی باشد، موجب حذف هوشیاری و شکل عمومی تشنج می شود و وقتی هوشیاری کاملاً از بین نرود به صورت تشنج موضعی، ساده یا پیچیده بروز می کند.

در صرع به عنوان یک بیماری مزمن ، نمی توان حملات را پیش بینی کرد و همیشه دغدغه این حملات با فرد مصروع وجود دارد. بر همین اساس عوامل مهمی در کیفیت زندگی مصروعین ( در کودکان و بزرگسالان) وجود دارد که به آنها اشاره می کنیم:

­ کیفیت مراقبت در کودکان
مهمترین مشکل در کودکان این است که افزایش یا کاهش بیش از حد مراقبت در آنان می تواند بر کیفیت زندگی آنها تأثیر بگذارد. این مسئله به خصوص در مادران وجود دارد که به علت علاقه شدید به فرزندشان می توانند در این مسئله سهم به سزایی داشته باشند.

-کیفیت آموزش
امکانات آموزشی در این مورد باید در مدرسه، خانواده و جامعه وجود داشته باشد. زیرا آموزش مناسب می تواند در ادامه زندگی فرد تأثیر به سزایی داشته باشد.

ازدواج مصروعین
فرد مصروع نباید بیماری خود را در زمان ازدواج کتمان نماید و باید حقیقت را با صداقت به همسر آینده خود بگوید و با پزشک خود مشاوره ای را انجام دهد.

بارداری فرد مصروع
بهترین روش در بارداری این است که قبل از بارداری برنامه ریزی صحیحی در این مورد وجود داشته باشد و فرد مصروع این مسئله را با پزشک خود و پزشک زنان در میان گذارد تا داروی مناسبی برای وی تجویز گردد و در طول دوران بارداری تحت نظر باشد تا اگر احساس شد مشکلی برای بیمار و جنین به وجود می آید با بررسی های انجام گرفته بتوان برخورد مناسبی با این مسئله داشت.

داروها نیز در حین بارداری ادامه پیدا می کند و نحوه زایمان هم بنا به تصمیم پزشک است. بعد از زایمان نیز مادر می تواند به فرزند خود شیر دهد زیرا مصرف داروها تأثیر منفی در فرزند وی ندارد، بلکه توجه به این مسئله ضروری است که اگر خانم باردار در دوران بارداری بدون مشاوره پزشک، خودسرانه داروی خود را قطع نماید و دچار حمله تشنج گردد، این امر می تواند برای وی خطرناک باشد.

ازدواج مصروعین از دیدگاه روان پزشکی
روان پزشک نقش کلیدی را در مورد مشکلات و بیماری هایی که در کنار صرع وجود دارد، ایفا می کند و می تواند در مورد مداخلات دارویی ( تداخل عمل و اثر داروها با یکدیگر ) جهت درمان بیماری های همراه با صرع ، راهنمایی و مشاوره به بیمار، همسر و خانواده او ارائه دهد.

یکی از مشکلات عمده، نگرش ها، دانش ها و باورهای غلط فرد یا خانواده یا خانواده همسر او در مورد بیماری است. حتی علاوه بر آنها، این باورهای غلط در خود پزشکان نیز در مورد ازدواج یک فرد مصروع می تواند وجود داشته باشد.

مسئله دیگر این است که بعضی از افراد ازدواج را نجات دهنده، شفا و راه حل قطعی مشکلات خود می دانند و فکر می کنند هر مشکل روانی- جسمی که وجود داشته باشد، ناشی از فشارها و مشکلات جنسی است و به دنبال آن حکم ازدواج را صادر می کنند.

در زمان مشاوره روان پزشکی ، پزشک ابتدا به نگرش های فرد توجه می نماید. به این که آیا این نگرش ها به ازدواج فرد صدمه می زند؟ در غیر این صورت فرد را مجاز به ازدواج می داند. دومین مسئله ای که پزشک مد نظر قرار می دهد، این است که آیا بیماری های همراه در یکی از طرفین وجود دارد یا خیر؟ نکته دیگری که در ازدواج باید به آن توجه نمود کفایت روانی – عاطفی بیمار است و این که آیا فرد مصروعی که حملات وی کنترل شده و مانعی برای ازدواج ندارد، کفایت همسری، پدر یا مادر بودن، بارداری و … را دارد یا خیر؟!

نکته بسیار کلیدی و مهم در مشاوره قبل و بعد از ازدواج ، آموزش های جنسی است که متأسفانه در کشور در مورد آن سکوت می شود و حتی پدر و مادرها نیز نوعی خود سانسوری را در این مورد پیش می گیرند. لذا بهترین زمان اطلاعات گرفتن از بیماران، راجع به مسائل جنسی، زمان شروع بحث خواستگاری و ازدواج است که بسیاری از مراجعین در مورد این موضوع یا اطلاعات ندارند یا اطلاعات غلطی دارند.

بنابراین کار کردن روی آموزش های جنسی، شناخت فرد روی فیزیولوژی خود، اطلاعات هورمونی، اطلاعات آناتومیک، اطلاعات روان شناختی، دوران بارداری ، شناخت داروها، اثرات آن بر روی بارداری و جنین و… موضوعاتی هستند که در قالب آنها می توان اطلاعات مربوط به مسایل زناشویی، آموزش های جنسی و به ویژه جلوگیری از بارداری را به مراجعین ارائه کرد، چرا که در ماه ها و سال های اولیه این افراد باید از بچه دار شدن جلوگیری نمایند و چگونگی تأثیر این داروها بعد از ازدواج نیز بررسی گردد.